برخی گزارشها حاکی است که در حال حاضر به دلیل ساختار بی ثبات وزارت امور خانه بیش از چهل سفارت خانه ایران فاقد سفیر است و همچنین نزدیک به 600 کارمند با تجربه نیز طی دو سال اخیر با احکام بازنشستگی روبرو شده اند. انگشت اتهام بیش از همه متوجه "محمود احمدی نژاد" است که برای پیشبرد منویات خود در سیاست خارجی پایه های تصمیم گیری وزارت امور خارجه را سست کرده است اما ناظران نقش اقای خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی در بی ثبات کردن این وزارت خارجه استراتژیک را نیز پر رنگ می بینند.
تنش های خودساخته
سیاست خارجی تهاجمی احمدی نژاد از دید مخالفان به تنش آفرینی در روابط بین الملل و انزوای روز افزون ایران منجر شده است. اعمال تحریم های شورای امنیت در قبال برنامه هسته ای و تحریم های یکجانبه و چندجانبه از سوی آمریکا و متحدانش به عنوان بخشی از عوارض این سیاست شناخته می شود. تحلیلگران می گویند که احمدی نژاد با فلج کردن دستگاه سیاست خارجی قصد یکه تازی در این میدان را دارد. او پاییز سال گذشته حکم برکناری " منوچهر متکی" را در میانه سفر دیپلماتیک وی به سنگال صادر کرد. این اقدام بی سابقه یکی از مهم ترین جلوه های بی ثبات سازی وزارت امورخارجه توسط رییس دولت بود. هدف از این برکتاری آن طور که محافظه کاران منتقد دولت اظهار داشتند به مخالف متکی با "اسنفدیار رحیم مشایی" رییس دفتر احمدی نژاد برمی گشت. پیش از آن نیز احمدی نژاد درصدد بود با انتخاب چهار نفر از نزدیکان خود به عنوان نمایندگان ویژه سیاست خارجی باند خود را در این وزارت خانه مسلط کند. این اقدام با مخالفت رسمی رهبر جمهوری اسلامی روبرو شد که طی 22 سال گذشته سیاست های کلان وزارت امورخارجه را تعیین کرده است.
یک بام و دوهوای سیاست خارجی
علاقه احمدی نژاد به کسب شهرت جهانی از طریق اظهارات جنجالی در تریبون های بین المللی احتمالا یکی از مهم ترین عواملی است که او را به تحدید اختیارات وزارت امورخارجه طی 6 سال گذشته تشویق کرده است. ادبیات دشمنی جویانه وی به تنش های شدید میان ایران و کشورهای مهم منطقه و جهان منجر شده و عملا سد راه بسیاری از مذاکرات دیپلماتیک بوده است. منتقدان بر این اساس او را متهم می کنند که سیاست های نادرست داخلی را در عرصه روابط خارجی نیز تعمیم داده و به این ترتیب امنیت ملی کشور را نادیده گرفته است. آیت الله "اکبر هاشمی رفسنجانی" رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام به تازگی با انتقادهای شدید و بی سابقه نسبت به سیاست خارجی دولت احمدی نژاد گفتهاست که این دولت :" در زبان و گفتار، جلوتر از دولت‌های قبلی پیش رفته‌ا و حتی گفته‌اند ما با ملت اسرائیل خیلی صمیمی هستیم. اما، در عمل "همان رفتار نسنجیده داخلی مانند امور اقتصادی، فرهنگی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی را در سیاست خارجی هم دارند." او گفتار و رفتار مسوولان دولت در سیاست خارجی را در تضاد با هم دانسته و معتقد است که حرف دولت احمدی نژاد برای ارتباط با جهان" ..با حرف‌های دولت‌های گذشته فرقی ندارد. ولی عمل کردن به این خواست آن گونه نیست که الان آقایان رفتار می‌کنند و... بی‌جهت نیست که روابط ما با کشورهای همسایه در این مقطع این‌گونه تیره شده است." رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام همچون بسیاری دیگر از منتقدان سایه انداختن اختلاف ها و رقابت های سیاسی داخلی بر دستگاه دیپلماسی را یکی دیگر از نشانه های بارز ضعف در وزارت امورخارجه دانسته است. ضعفی که به گفته وی منافع ملی ایران را به خطر انداخته است. او برای مثال به حاشیه هایی که پس از سفرش به عربستان برای حل مشکلات زائران ایرانی انجام شد اشاره کرده و گفته است که دولت برای خنثی کردن تاثیر سفر وی به منوچهر متکی وزیر سابق امورخارجه فشار آورده تا در یک کنفرانس خبری به دروغ اعلام کند که آقای "محمدی ری شهری" سرپرست حجاج ایرانی در عربستان مورد بازرسی بدنی قرار گرفته است. خبری که اعلام آن نظر مقام های عربستان برای اصلاح رفتار خود در قبال حجاج ایرانی را تغییر داده است.
جلوه های اختلاف
عرف رایج در اغلب کشورهای جهان این است که ساختار اداری و دیپلماتیک وزارت امورخارجه با تغییر دولت ها دستخوش دگرگونی های اساسی نمی شود. وزارت امورخارجه در واقع یک نهاد برای صیانت از حقوق ملی هر کشور است و بنابراین انتخاب نیروهای آن معمولا فارغ از جناح بندی های سیاسی داخلی صورت می گیرد. منتقدان می گویند که این قاعده در دولت احمدی نژاد به طور کامل نقض شده است. مهم ترین جلوه آن را می توان برکناری خارج از عرف منوچهر متکی وزیر سابق امورخارجه پس از بروز اختلاف هایش با رییس دولت دانست. علاوه بر این گفته می شود که احمدی نژاد برای تسلط بر ساختار اداری وزارت امور خارجه نیروهای معتمد خود را در پست های مدیریتی آن نشانده است. تفویض پست به این نیروها در ماه های اخیر تنش های جدی را نیز به دنبال داشته است. برای نمونه پس از آن "علی اکبر صالحی" وزیر امورخارجه در حکمی "محمد شریف ملک زاده" را به سمت معاون اداری و مالی خود منصوب کرد موجی از هشدارهای امنیتی و قضایی از سوی محافظه کاران منتقد دولت برای تجدید نظر در این حکم ایجاد شد. آنها این انتصاب را در راستای تقویت تیم احمدی نژاد می دانستند که از آن با تعبیر" جریان انحرافی " یاد می شود. نمایندگان مجلس نیز هشدار داده بودند که اگر وزیر امورخارجه تصمیم به برکناری ملک زاده نگیرد باید خود را برای استیضاح در صحن علنی آماده کند. در نتیجه این فشارها ملک زاده از سمت خود استعفا داد و به فاصله اندکی نیز توسط نهادهای امنیتی بازداشت شد. امری که از دید ناظران به عنوان زهر چشم گرفتن از احمدی نژاد تفسیر شده است. چنین اتفاق هایی به خوبی بی ثباتی های مدیریتی در وزارت خارجه و تابعیت آن از اختلاف های داخلی جناح های قدرت را نشان می دهد، اما عمق آشفتگی ظاهرا به مراتب بیش از اینهاست.
تسویه پر هزینه
گزارشهای تازه منتشر شده نشان می دهد که نزدیک 40 سفارت خارجه ایران در حال حاضر فاقد سفیر است و 600 نیروی با سابقه طی دو سال اخیر از کار برکنار شده اند. این گزارشها از سوی "جواد منصوری" سفیر سابق ایران در چین تایید شده است. او در گفتگویی تصریح کرده : "وزارت خارجه در طی چند سال گذشته دوران خاصی را گذرانده است. به این معنا که چون در اختیار خودش نبوده و ریاست جمهوری در بسیاری از مسائل درگیر بوده طبعا در بسیاری از مسائل لطمه دیده است. از جمله مسائلی که لطمه جدی به این وزارت خانه وارد کرده است از دست دادن تعداد زیادی از افراد باتجربه خود بوده است." او همچنین برکناری نیروهای با سابقه وزارت خارجه از مهم ترین عوامل نابسامانی آن در دولت کنونی دانسته و گفته "در دوسال گذشته بنا بر دستور، ۶۰۰ نفر از کادر حرفه ای وزارت خارجه بازنشسته شده اند و قطعا این مسئله ضربه سنگینی به وزارت خارجه وارد کرده است. این اتفاق در حالی رخ داده است که کسی جای آنها نیامده است." منصوری بر همین اساس نتیجه گرفته تعداد سفارت خانه های فاقد سفیر حتی از 40 سفارت خانه نیز بیشتر است و" به علاوه سفارتخانه‌هایی که دارای سفیر هم هستند افراد بسیار با کیفیت‌های ضعیف تر از حد متوسط گذشته هستند و صرفا با توصیه‌های دفتر رئیس جمهور سفیر شده اند."
خبری از استراتژی نیست
منتثدان دولت احمدی نژاد می گویند که او برای پوشاندن ضعف های سیاست خارجی طی 6 سال گذشته به رفتارهای شعاری و تبلیغات دهان پرکن متوسط شده است. نمونه اعلای این گونه تبلیغات را از نگاه ناظران می توان در شعارهای دولت درباره برنامه هسته ای و ضدیت با غرب دید. سیاستی که علاوه بر انزوای روزافزون ایران در محیط بین المللی تحریم های اقتصادی بی سابقه ای را نیز به همراه داشته است. منتقدان علاوه بر این مهم ترین ضعف سیاست خارجی دولت را فقدان یک استراتزی معین برای دستیابی به اهداف تعیین شده می دانند. "مصطفی درایتی" عضو شورای مرکزی جبهه مشارکت و از منتقدان دیپلماسی دولت احمدی نژاد به تازگی در سخنانی با اشاره به این مساله گفته "سردرگمي و بي هدفي در عرصه سياست خارجي در حدي است كه گاهي در اول ماه نسبت به يك كشور تندترين مواضع اتخاذ مي‌شودودر آخرماه از آن كشور بازديد به عمل مي‌آيد." او به از دست رفتن حرمت ایرانیان در کشورهای جهان به دلیل رفتار بی قاعده دولت احمدی نژاد اشاره کرده و معتقد است :" مردم داخل به دليل گرفتاري‌هاي موجود خيلي متوجه مشكلات به وجود آمده نمي‌شوند اما تاثيرات ديپلماسي غلط بر روابط باكشورهاي دوست ونزديك بيشتر مشخص مي‌شود و باعث از بين رفتن حرمت و عزت ايرانيان شده است."
وزارت تشریفات
انتقادها نسبت به بی ثباتی سیاست خارجی دولت احمدی نژاد در شرایطی انجام می شود که آقای خامنه ای رهبر جمهوری اسلامی نیز با استفاده از نیروهای نزدیک به خود به ویژه در شورای عالی امنیت ملی عملا قدرت وزارت خارجه را تضغیف کرده است. تصمیم گیری درباره برنامه هسته ای به عنوان مهم ترین معضل کنونی سیاست خارجی ایران توسط شورای عالی امنیت ملی انجام می شود که طبق عرف سیاسی جمهوری اسلامی تابع رهبری نظام است. همچنین برقراری مذاکره با ایالات متحده یا تعیین سطح روابط با قدرت های غربی نیز از جمله مسایل استراتژیکی است که آقای خامنه ای اختیار دار تصمیم گیری برای آن است.وابستگی تصمیم گیریهای کلان به نظر رهبری از دلایل اصلی خنثی بودن ساختار وزارت خارجه شناخته می شود. این وابستگی به حدی است که برخی ناظران از وزارت خارجه به عنوان نهادی تشریفاتی یاد می کنند و از همین رو سهم آن در جهت دهی به روابط خارجی ایران را بسیار اندک می بینند.
